Om na 3 maanden mijn visum voor Thailand te verlengen, had ik de keuze een snelle visa-run naar Birma te maken (14 dgn visum), een overnite visa-run naar Penang te maken (Thaise ambassade: 2 maanden + 1 maand verlenging) of een vliegreis te maken (30 dagen). Omdat ik toch het land uitmoest, koos ik er voor dan maar een reisje te maken naar het land dat al jaren op mijn verlanglijstje stond. In Phnom Penh zou ik dan gelijk bij de Thaise ambassade een langer visum kunnen scoren, dacht ik. Een retourticket met Air Asia via Kuala Lumpur (heen naar Phnom Penh, terug van Siem Reap), was snel geboekt (< € 300).
In Phnom Penh had ik “Indochine Anghor guesthouse” als onderkomen uitkozen, voor 12 dollar US. In het betaalverkeer wordt overwegend met dollars betaald. Voor wisselgeld, kleiner dan 1 dollar, wordt teruggevallen op de Cambodjaanse Riel (1$= circa 4000 Riel). Het was een prettig verblijf, dicht bij de waterkant van rivier de Tonlé Sap en dicht bij het Nationaal Museum, Koninklijk paleis en de belangrijkste Boeddhistische tempels. Vanwege de verjaardag van koning Sihamoni was het drie dagen lang nationale feestdag en kon ik niet naar de Thaise ambassade. Pech, ik moet het in Boatlagoon binnen 30 dagen zien te doen.

Het straatbeeld van Phmom Penh is er vooral een van voetgangers en veel klein (gemotoriseerd) vervoer zoals fietsen, brommers en tuk-tuks. Af en toe zie je een luxe Japanse auto of een 4-wheel drive. Tuk-tuks zijn geen driewielers zoals in Thailand, maar motorfietsjes (tussen 150 en 250 CC) met aanhanger. Ze zijn het meest voor de hand liggende vervoer voor de toerist. De trekhaak zit op de duozit gemonteerd en is afneembaar. Naast de passagiersuitvoering heb je de vrachtuitvoering, waarbij een aanhanger ongelooflijke afmetingen aan kan nemen. Een aantal keren heb ik me afgevraagd waarom wij in het Westen de motorfiets met (bescheiden) aanhanger niet kennen en wel personenauto’s met sleurhutten, die me ook niet als al te veilig voorkomen.
Op straat is er in Phnom Penh opvallend veel negotie met venters, stalletjes en straatmarkten. Vlak bij Indochine Guesthouse is een dagmarkt en even verderop een nightmarket. De mensen zijn vriendelijk en goedlachs. Er is veel armoede en er wordt gebedeld. Je wordt veel aangesproken, maar echt vervelend wordt het niet, vind ik. Als ik een verzoek met “No, thank you.” beantwoorde , kreeg ik een aantal keren als reactie : “Thank you for saying no, thank you, Sir.” Meestal gaat het om vervoer, maar sommige figuren, door hun flashy kleding herkenbaar als ritselaars, hebben alles in de aanbieding van sigaretten, dope tot young girls. Dat krijg je dan als oude man.
´gezellie samen facebooken...´

Met een tuk-tuk bezocht ik de “killing fields” en de S-21 gevangenis van de Khmer Rouge van Pol Pot. Dat werd een ochtend om stil van te worden, me realiserend hoe pikzwart de donkere kant van de menselijke geest kan zijn, een kant die in ons allen huist, vrees ik.
Tijdens de Vietnam oorlog van de jaren zestig was het rustig gebleven in Cambodja. Dit veranderde toen Koning Sihanouk partij koos en de Vietcong toestond Cambodjaans grondgebied te gebruiken in hun strijd tegen Zuid Vietnam en de US. Met de bombardementen door de Amerikaanse B-52‘s die hier op volgden, werd Cambodja bruut de oorlog ingesleurd. Duizenden burgers verloren hun leven. Er zouden 4 jaar lang meer bommen zijn gegooid dan in de 2e wereldoorlog door alle landen bij elkaar, (bron Lonely Planet). In 1970 trok een rechtse regering de macht naar zich toe, toen Sihanouk in Frankrijk was. Sihanouk stichtte daarop in Beijing een regering in ballingschap samen met een revolutionaire beweging die hij de Khmer Rouge noemde. Een vruchtbare bodem voor een burgeroorlog was ontstaan met aan de ene kant de corrupte rechtse regering van Lon Nol (gesteund door het leger en de US) en aan de andere kant de Khmer Rouge gesteund door de Vietnamese communisten. De Khmer Rouge kende echter geen eenheid. Op het platteland kreeg de fractie van Pol Pot steeds meer invloed. Zij waren anti-Vietnamees en waren reeds tot zuiveringsacties overgegaan. Tegen 1975 had deze geleding van de Khmer Rouge de controle over het platteland verkregen en zich ontdaan van partijleden die Vietnamees gezind waren. In april van dat jaar dwongen zij Lon Nol tot overgave en ging er een van de meest afschuwelijke nachtmerries uit de menselijke geschiedenis van start.
Pol Pot en de zijnen hadden zich als ideaal gesteld de maatschappij van Cambodja te transformeren tot een door boeren gedomineerde agrarische coöperatie (een vorm van extreem Maoïsme). Op radicale wijze dachten zij dit voor elkaar te krijgen. Binnen enkele dagen nadat zij aan de macht waren gekomen, werden alle leden van de vroegere regering en de kopstukken van het leger geëxecuteerd. Hierop werd de bevolking van Phnom Penh naar het platteland gesleept om daar, als waren het slaven, op het land te werken. Vervolgens moest de bevolking worden gezuiverd van ongewenste elementen, dat wil zeggen, Cambodjanen met een Vietnamese geest. In de drie jaar, 8 maanden en 20 dagen dat de Khmer Rouge de dienst heeft uitgemaakt, ze werden uiteindelijk door de Vietnamezen verdreven, zouden 2 miljoen Cambodjanen de dood hebben gevonden. Een belangrijk deel zou door honger en uitputting zijn omgekomen, honderdduizenden zouden zijn geëxecuteerd.
In Phnom Phen werd een gewone middelbare school door de veiligheidsdienst van Khmer Rouge ingericht tot gevangenis (S-21) en martelcentrum. De intelligentsia was het doelwit, maar ook al vanwege de kleinste persoonlijke kenmerken werden mensen als verdacht en een bedreiging van de revolutie gezien. Het dragen van een bril of het ontbreken van eelt op je handen kon voldoende zijn om te worden gearresteerd. Om bekentenissen af te dwingen werden verdachten gemarteld, meestal door ze op een bed te ketenen en op primitieve wijze met stalen knuppels op ze in te slaan. Of ze nou bekenden of niet, op een enkeling na werden ze doorgestuurd naar de killing fields, even buiten de stad, om daar te worden geëxecuteerd. De paranoïdie van de Khmer Rouge bereikte zijn top toen velen van de beulen die hier hadden gewerkt, op hun beurt werden gemarteld en geëxecuteerd door degenen die hun plaats hadden ingenomen.
Evenals de Nazi’s hield de Khmer Rouge een nauwgezette registratie bij en werden alle gevangenen gefotografeerd, soms voor en na de marteling. Veel van die foto’s van mannen, vrouwen en kinderen worden tentoongesteld. Onder de bezoekers van het museum is het opmerkelijk stil.
Als bezoeker aan de killing fields word je middels een audiotour, ook in het Nederlands, met instant uitleg over het terrein geleid. In totaal 17.000 mannen, vrouwen, kinderen en baby’s zouden in het vernietigingskamp van Choeung Ek, zoals de killing fields officieel heten, de dood hebben gevonden. Vrachtwagens vol met slachtoffers werden in het donker vanuit S-21 aangevoerd. Het dagelijkse aantal bedroeg op gegeven moment meer dan 100 per dag. Om hun geschreeuw en gekerm te overstemmen werd luid volksmuziek ten gehore gebracht om voor de wijde omgeving de illusie te bewaren dat er stichtelijke dingen ten bate van de revolutie plaatsvonden. De executie door de beulen vond ‘op de hand’ plaats, dat wil zeggen, een voor een werden de slachtoffers, om dure kogels te sparen, met machetes, messen en sikkels om het leven gebracht. Baby’s werden tegen een boom doodgeslagen.
Een aantal massagraven zijn geruimd en de schedels zijn netjes opgestapeld in een Memorial Stupa. Veel van de massagraven zijn nog onberoerd en hier en daar zie je beenderfragmenten en stukken kleding boven de grond uitsteken. Het is vreemd je te realiseren dat het terrein waar je over heen loopt, vroeger was het een boomgaard, nog duizenden skeletten bevat.
Bezoekers, waaronder veel Cambodjanen, geven uiting aan hun medeleven door armbandjes op de executieboom of omheining van een massagraf te hangen.
In januari 1979 werd aan het horrorbewind van de Khmer Rouge door de Vietnamezen een einde gemaakt. Als eersten hebben zij, om inmenging van buitenaf te voorkomen, gebruik gemaakt van landmijnen langs de Thaise grens. Ter verdediging van posities werd deze tactiek gevolgd door zowel de Cambodiaanse regering als de Khmer Rouge. Cambodja heeft nog steeds een gigantisch landmijnen probleem. Naar schatting hebben 40.000 Cambodianen een ledemaat, of erger, verloren. In afgelegen gebieden wordt het nog steeds ten zeerste afgeraden van de hoofdpaden af te gaan.
En hoe is het Pol Pot en zijn ‘brothers’ vergaan? Brother number one, Pol Pot, en brother number two werden in een show rechtszitting na de overname door Vietnam vanwege genocide bij verstek ter dood veroordeeld. Pol Pot was naar Thailand gevlucht en bleek in staat daar weer troepen te formeren, waarmee hij wederom een bedreiging voor Cambodja vormde. Hij zou in 1998 zijn gestorven aan een hartaanval en ontliep daarmee een berechting door een tribunaal. Pas in 1999, de burgeroorlog had nog een tijdje voort gerommeld, werd het Khmer Rouge Tribunaal operationeel. Pas in 2012 werd de commandant van S-21 tot levenslang veroordeeld. De zaak tegen brother number two, Nuan Chea, de ideoloog van de Khmer Rouge, loopt nog…
Bizar dat van de huidige regering een aantal leden op zijn minst banden hebben gehad met de Khmer Rouge van weleer en bizar te weten dat het westen Pol Pot in zijn strijd tegen Vietnam toch enige tijd heeft gesteund...

Met een minibus (met WIFI aan boord) ben ik voor 10 $ van Phnom Penh naar Battambang gereden. Er zou mooie koloniale architectuur zijn te bewonderen, welke ik achteraf vond tegenvallen, zeker vergeleken met Luang Prabang in Laos. Wat het verblijf verrassend interessant maakte, was een tuk-tuk tour met Lizy Phoeurn (email: lizyoular@yahoo.com tel: 082845135). Ik had hem leren kennen op het busstation als tout van een guesthouse. Hij bracht me de volgende ochtend eerst naar de bambootrain, waarmee ik een rit over het Cambodjaanse platteland maakte. Mooi om door de (nu vredige) akkers te sjezen waar rijstvelden met behulp van ossen werden omgeploegd. De bamboe huisjes, kon ik nu beter zien. Het frame is van hout, de muren van gevlochten bamboe. Vanwege de jaarlijkse overstromingen tijdens het regenseizoen staan de meeste huizen op het platteland op stelten, van soms wel 3 meter hoog. Bambootrains stammen uit het Frans koloniale tijdperk. Ze zijn gemaakt van een bamboe platform op twee losse wielassen met een 6 pk benzinemotortje als aandrijving. Bij een tegenligger op de enkelbaans spoorweg wordt, om te passeren, een van de twee voertuigen binnen enkele minuten langs de kant gezet.

Op de terugweg had ik een Duitse backpacker als passagier. Op haar brommer had ze het treinstation van vertrek niet kunnen vinden, wel het eindstation.
Lizy liet me daarna het vervallen treinstation van Battambang en een boeddhistische tempel zien. Wat de dag vooral aangenaam maakte, waren de gesprekken met Lizy. Hij is zelf korte tijd monnik geweest. De monniken zouden in Cambodja aan respect hebben verloren vanwege hun easy morals. Menig monnik zou er een vriendin op nahouden en ’s avonds zijn ‘oranje pijt aan de wilgen hangen’.
Met een lokale bus (5$) ben ik naar Siem Reap gereden (uitgesproken als Siejem Riep). In het regenseizoen kun je de reis over de rivier met een ferry doen. Met tuk-tuk driver Ky heb ik twee dagen rond gesjeest en een tiental tempels beklommen en bekeken. Een enkele toerist rijdt rond op een fiets, een sportieve prestatie in die warmte.

Angkor is ontegenzeggelijk een ‘attractie’ van wereldniveau. Het was 5 eeuwen lang de hoofdstad van de Khmers, die op het hoogtepunt uit wel een miljoen mensen moet hebben bestaan. 200 tempels van het vroegere rijk zijn op zo’n wijze gerestaureerd dat ze voor bezoekers toegankelijk zijn geworden. De meeste tempels bij Siem Reap liggen verspreid over een gebied van nog geen 10 vierkante kilometer. Ze zijn gebouwd tussen de 9e en 15e eeuw, meestal onder supervisie van Hindu koningen. Bij een enkele tempel heeft de geloofssignatuur zich gewijzigd van Hindoeïstisch naar Boeddhistisch of andersom. De tempels van Anghor zijn overwegend ter verering van Shiva gebouwd, een enkele, zoals Anghor Wat, ter verering van Vishnu. Om het even in herinnering te brengen. Hindoes geloven in een goddelijke drie-eenheid, waarbij Brahma de schepper van het universum is, Vishnu de beschermer is die zorgt voor het behoud van de wereld en Shiva de vernietiging èn de creatie voor zijn rekening neemt.
Er zijn vele verschijningsvormen of incarnaties van de goden, maar meestal wordt Brahma als vierhoofdig wezen met 8 armen afgebeeld (vier windstreken overziend), wordt Vishnu als God met een menselijke gedaante weergegeven, zoals bij de ingang van Anghor Wat, en is de Lingam-Yoni het meest gehanteerde symbool van Shiva.


De Lingam-Yoni symboliseert de balans tussen het mannelijke, de phallus, en het vrouwelijke, de baarmoeder en, dat zal ons niet verwonderen, de vruchtbaarheid en de creatieve energie. Er is veel geplunderd in de loop van de eeuwen. In de tempels is de Lingam vaak weg en zijn de Yoni’s dus oververtegenwoordigd…



In de zogenaamde bas-reliëfs, de ondiepe, in steen uitgehouwen taferelen, zijn naast de goden, prominent een aantal wezens aanwezig. De verleidelijk dansende nymphen (Apsara’s) lijken voor de Anghor bouwmeesters favoriet te zijn geweest. In de Hindu-verhalen worden ze vaak ingezet om monsters of asceten te verleiden. Verder zijn er de tempelwachters (Dvarapalas) en veel uit de Hindu mythologie afkomstige dieren, zoals leeuwen met een olifantenkop (Gajasimhas), vogels die half mens zijn (Garudas), bloeddorstige monsters met grote tanden die op de Indonesische Barong lijken (Kalas) en verschrikkelijke zeeslangen met een olifantenslurf (Makaras). Het beangstigende en afgrijselijke van de verhalen moeten in die tijd de gemoederen wel bezig hebben gehouden, want ook leeuwen, draken en krokodillen maken vast deel uit van de reliëfs. Ongeacht het tijdperk boezemen die nu eenmaal angst in. De Nagas ten slotte, slangen, meestal met een waaier van meerdere cobra koppen, zie je in zowat elke tempel. Ze zijn bewakers van de tempel en je vindt ze vaak aan de ingang als balustrade van een brug. Ze kunnen heel lang zijn en zijn bij Anghor Thom aan weerszijden van de brug voorzien van reusachtige personages die als bezetenen aan de slang trekken. Het lijkt wel een partijtje touwtrekken. Aan de ene kant zijn dat goden (devas) die aan de naga-kop trekken, aan de andere kant zijn dat demonen (asuras) die hem aan zijn staart duwen. Volgens een Hindu mythe hebben beide partijen 1000 jaar lang, met de slang als aandrijfriem rond een berg, de berg in de kosmische oceaan (Churning of the Ocean of milk) laten ronddraaien om uiteindelijk in het bezit te komen van een onsterfelijkheids-elixer.

Een aantal malen heb ik voor zo’n massieve tempelmuur van duizenden tonnen staan mijmeren over hoe het hier tijdens de bouw er uit heeft moeten zien. Er waren geen trucks, geen motorisch aangedreven hijskranen, wel heel veel manpower van duizenden slaven, bouwvakkers en steenhouwers. De blokken zandsteen kwamen van een berg zo’n 50 km verderop. Ze werden eerst over de rivier vervoerd en daarna, met waarschijnlijk ossenwagens en olifanten, naar de bouwput gebracht.
In de stenen zitten gaten; volgens de ene theorie voor het transport door olifanten, volgens een andere om delen met elkaar te kunnen verbinden. Weer een andere theorie meent dat daar edelstenen in hebben gezeten en weer een andere om de muren met stuc te kunnen afsmeren. Cement was er niet. De delen werden zo goed passend gemaakt dat ze ‘naadloos’ in elkaar vielen, wat meteen doet denken aan de bouwmethoden van de Inca’s in Cuzco en Machu Picchu.

Er zijn theorieën dat er contact moet hebben bestaan tussen de Khmers en de Inca’s.
Er zijn veel tempels. De meesten hebben iets eigens waardoor je niet snel tempelmoe wordt. De ‘big three’ zijn Anghor Wat, Angkor Thom en Ta Prohm.


Anghor Wat is de meest bekende tempel. Het is het grootste religieuze bouwwerk ter wereld en als symbool staat het in de vlag van Cambodja. Het is inderdaad een gigantisch complex en het aantal torens, galerijen, zalen en binnenplaatsen lijkt eindeloos. Bij het benaderen van de tempel kreeg ik, in tegenstelling tot veel mensen, geen kippevel en nam geen existentiël moment waar zoals bij Petra, Machu Picchu of de Taj Mahal. Misschien had ik al te veel plaatjes gezien, misschien was het vanwege de van verre zichtbare restoratie werkzaamheden, of misschien had ik toch voor zonsopgang aanwezig moeten zijn. Anghor Wat is volgens Hindu concepten gebouwd waarbij de tempel de mythische berg Meru representeert, de berg waar de goden wonen en de torens verwijzen naar de 5 toppen van de berg. Verder staan de binnenplaatsen voor continenten en de grachten voor oceanen. De reliëfs laten naast veel Apsara’s hele veldslagen zien en een beroemde versie van de ´Churning of the ocean of milk´.


Anghor Thom was behalve een boeddhistische tempel ook een stad waar mensen woonden. Karakteristiek is de drie verdiepingen tellende Bayon (je klimt je suf) met de vele gezichten die in de architectuur zijn verwerkt. 216 hoofden kijken je cool glimlachend aan en veel mensen schijnen te moeten denken aan de glimlach van Mona Lisa. De geleerden zijn er niet uit of het nu gezichten van Boeddha zijn, gezichten van Jayavarman VII (de bouwkoning) die naar elke windrichting van het land kijkt of gezichten van Brahma, de hoofdgod die wel degelijk 4 gezichten heeft. Mogelijk zijn ze alle drie waar. 

Ta Prohm is beroemd geworden door de film “Tomb raider” met Angelina Jolie. De tempel is verzwolgen door de jungle en wordt nu omarmd en bij elkaar gehouden door een netwerk van boomwortels. Behalve de tempel is hier de natuur de attractie.
Toen de Khmer koningen de veroveringen en plunderingen door de voorouders van de Thai zat waren, zijn ze met de bevolking verhuisd naar het gebied rond het huidige Phnom Penh. Anghor raakte ontvolkt, er zijn altijd wel een aantal monniken achtergebleven in Anghor Wat, en de natuur heroverde het gebied. De meeste tempels waren verborgen geraakt onder de jungle tot de Franse ontdekkingsreiziger Henri Mouhot in 1860 de ruïnes opnieuw ontdekte en aan de vergetelheid ontrukte met de publicatie van zijn dagboek “Voyage à Siam et dans le Cambodge”.

Net toen ik tempelsuf begon te worden, bracht Ky me met zijn tuk-tuk naar Banteay Srei, zo’n 35 km van Siem Reap. Het werd mijn favoriete tempel. Relatief klein van stuk, gebouwd van rozeachtige zandsteen die harder van kwaliteit is dan de zandsteen van de andere tempels en daarom zoveel van de originele details heeft bewaard. Met het tempeltje, de huisjes (bibliotheken) er om heen, deurtjes en doorgangen heeft het de sfeer van een sprookjespaleis in de jungle. Banteay Srei betekent "Citadel van de vrouw," en er wordt beweerd, dat de reliëfs op de muren van de tempel zo nauwkeurig en fijntjes zijn, dat ze alleen gemaakt kunnen zijn door vrouwenhanden.

De reliëfs laten taferelen uit oude Hindoe-verhalen zien. In 1923 kwam deze tempel in het nieuws omdat een Fransman, later de minister van cultuur in Frankrijk, werd gearresteerd nadat hij de tempel had geplunderd en had ontdaan van een aantal beelden. De gestolen stukken kwamen terug, maar een aantal beelden zijn zo kostbaar, dat er replica’s van werden geplaatst. De originelen zijn in het Nationaal Museum te bewonderen.

Interessante links: reizen-en-recreatie.infonu.nl/buitenland/57930-achtergrondinformatie-over-de-khmers-en-angkor-wat.html www.zakkeith.com/articles,blogs,forums/Henri-Mouhot-Angkor.htm

terug naar de reisverslagen